S a u n a - B a d h u i s - R e v i t a l i s e r i n g

studieproject uit   j u n i  1 9 9 8

1 - RICHTING EN FASCINATIE

Badhuis

Vroeger had men geen bad of douchevoorzieningen in huis. Hooguit een kraan, maar meestal slechts een pomp. Ten behoeve van de hygiëne zijn de gemeenschappelijke badhuizen geïntroduceerd. Lange tijd voldeden ze in een sociale behoefte en waren goed aangeschreven. Maar toen in steeds meer woningen goede wasvoorziening kwamen werd het badhuis een plek voor de loosers. Voor degenen die niet in de moderne welvaart mee konden delen. Geleidelijk verdwenen de badhuizen uit het stedelijk beeld omdat ze niet meer in het tijdsbeeld pasten, en hun behoefte hadden overleefd.

Sauna

Maar in deze veranderende maatschappij krijgen de mensen steeds meer vrije tijd en ook geld om in deze tijd te besteden. De oriëntatie op activiteiten is niet meer traditioneel gericht. Nieuwe activiteiten komen van verre overgewaaid. En de drang naar luxe en verwenning van de mens zelf krijgt steeds meer de overhand. Zo kan het gebeuren dat uit de Scandinavische landen het fenomeen sauna geïntroduceerd wordt. In de 60-er en 70-er jaren op zeer kleine schaal, vooral voor de elite, maar in de 80-er en vooral90-er jaren bereikt het ook het grote(re) publiek. Iedereen kan zich voor een acceptabele prijs trakteren op een dagje of avondje zweten, koelen, stomen en bubbelen, meestal in combinatie met een goede verzorging van de inwendige mens.

Realiteit

Is het badhuis van toen het equivalent van de sauna van nu? Het tijdsbeeld van de verzorgingsstaat in relatie met de egocentrische, (post)moderne mens in zijn taboeloze welvaartstaat. Of is er geen relatie of overeenkomst. Is het letterlijke reinigingsproces van de badhuizen naar nu toe vertaald in de sauna's of bestaat die reiniging ergens anders uit?

Fascinatie

Een verlaten schoolgebouw. Een lege gymzaal met ingegooide ruiten als bewijs dat de buurt er ook geen behoefte meer aan heeft. De bladderende verf en lekkende daken verraden dat het ageing-proces al lang tevoren is ingezet. De trotse strakke gevels spreken nu de taal van spuitbussen en handtekeningen. De zon probeert tijdens een toevallige opklaring op deze bewolkte dag het van onder zijn luifel treurig afwachtende gebouw even wat van zijn vroegere glans terug te geven. Niemand reageert. Zijn lot lijkt bezegeld. Economische redenen prefereren. De projectontwikkelaar beslist aan de hand van de marktvraag. In de school maken we woningen en ateliers maar die gymzaal is niet rendabel, niet geïsoleerd en veel te hoog. Slopen en een nieuwbouw met een rendabele, voor de hand liggende bestemmingen als appartementen of bedrijfshuisvesting luidt het devies. Maar het kan heel anders. Zo'n gebouw kan een inspirerende nieuwe functie herbergen.

Fascinatie voor gymzalen; Re-Arch of liever hergebruik van een 'ten dode' opgeschreven gebouw.

Omschrijving

De basis voor dit project wordt gevormd door het voormalige MKBO- schoolgebouw aan de Limburglaan in Eindhoven. Het is gebouwd in 1958 als protestants LTS-schoolgebouw en is in 1964 uitgebreid met de drie linkse shed-kappen. Er is een liftinstallatie in de centrale vide gebouwd. Later is een groot deel van het theoriegebouw van 3 lagen hoog afgebroken. Het 'litteken' is aan de achterzijde nog goed zichtbaar.

2 - ONDERZOEKSPROCES

Algemeen

In de geschiedenis van de badhuizen en sauna's ben ik naar aanknopingspunten gaan zoeken die ik kan gebruiken als verbijzondering van een modern badhuis-sauna. Allereerst heb ik gekeken naar de badcultuur van de Romeinen en vervolgens naar de Turkse baden. De oorsprong van de Finse sauna komt aan de orde en ook het fenomeen van de thermale baden en kuuroorden.

Romeinse badhuizen

De oorsprong van de Romeinse badhuizen ligt in de Grieks-Hellenistische beschaving. De daar ontstane nog bescheiden badcultuur wordt door de Romeinen verder ontwikkeld. De eerste badhuizen ontstaan bij natuurlijke warme bronnen, en zijn in de open lucht. Later worden ze eerst deels overdekt en vervolgens geheel overdekt. Deze baden worden dan kunstmatig verhit, met ingenieuze verwarmingssystemen. Het badhuis hoort bij de levenswijze van de Romeinen. Zelfs in de dorpen zijn ze te vinden. De op efficiency gerichte badhuizen groeien uit tot vaak zeer grote en luxueuze badhuiscomplexen. Ze krijgen een ontmoetingsfunctie en vervullen een belangrijke plaats in het sociale leven. Ze worden zelfs opgericht op plaatsen waar onvoldoende water beschikbaar is. De voor de Romeinen zo typische aquaducten verzorgen dan de watertoevoer.

Turkse badcultuur

In de Turkse cultuur zijn badhuizen gemeengoed. Naast de zweetbaden zijn er de baden met een religieuze achtergrond. De Islam verlangt stromend water voor de reiniging. Het dagelijkse reinigingsproces wordt door de godsdienst voorgeschreven. In vergelijking met het Romeinse voorbeeld zijn de badhuizen niet groot van opzet. Wel zijn ze meestal dubbel uitgevoerd, spiegelgebouwen voor mannen en vrouwen apart. De buitenkant van het gebouw is niet belangrijk, en het interieur is sober. De 'oogjes' in koepelgewelven, als de sterren aan de hemel, zorgen voor een symbolische en praktische verlichting en zijn vaak het enige 'contact' met buiten. Soms is er een enkel hooggeplaatst raam toegevoegd. De opzet van een badhuis is meestal hetzelfde. De eerste ruimte is een ontvangstruimte en vestiaire en dient ook als rustruimte na het bad. De tweede ruimte is matig verwarmd en dient als tussenvertrek. Er liggen toiletten en 'ontharingskamers' aan (de religie schrijft regelmatig ontharen voor). De derde ruimte is de badzaal. Hier is de bron of het bassin en naast de stookinrichting is vaak ook een 'zweetbad'. In het midden van de 17e eeuw is bekend dat er zo'n 500 badinrichtingen in Istanbul (Constantinopel) functioneerden.

Finse sauna

De oorsprong van de saunacultuur ligt in Finland. Hier ontstond de sauna in haar meest primitieve vorm. Een saunahutje langs een ijskoude rivier. Na een bezoek aan de saunacabine duikt men simpelweg in een gat in het ijs. Harding, gezondheid en reiniging ineen.

Thermale baden en kuurbaden

Voor deze baden geldt als uitgangspunt de heilzame en/of helende werking van het bronwater. Rond dit water ontstaat een ware gezondheidscultus, die weer uitvloeit in een soort ontspannings- of vakantieoord. Weldaad, ontspanning, verwenning en luxe gaan de boventoon voeren. Maar wellicht door de intrede van de luxe badkamer in de privé-woning is er een teleurgang gekomen is de bad- en kuuroorden. Veel van hen zijn in het schemergebied tussen kwakzalverij en gezondheidsoord beland. Anderen hebben de ultieme luxestandaard omarmd en er allerlei luxefuncties aan toegevoegd.

3 - THEMA

Overeenkomsten

Uit de geschiedenis is niet zomaar een duidelijke overeenkomst of gemeen kenmerk te filteren. Van de Romeinse badhuizen is als kenmerkend te noemen dat ze veel meer als enkel plaatsen voor lichamelijke reiniging zijn. De badhuizen zijn vaak groots en luxe opgezet als ontmoetingsplaatsen, en de nadruk ligt veel meer op een ontspannende functie. Het Turkse badhuis heeft een veel bescheidener afmeting, en de functie beperkt zich tot een plek voor de 'grote reiniging' zoals de godsdienst die voorschrijft. De Finse sauna legt de nadruk op de grote temperatuursverschillen, die een gezonde uitwerking op het lichaam hebben. De thermale baden en kuuroorden leggen het accent veel meer in de richting van de gezondheid. De helende werking van bepaalde bronnen. Of de heilzame werking van het water. Meestal in combinatie met ontspanning en pure luxe.

Reiniging en gezondheid

Er is een verloop te ontdekken van praktisch godsdienstige beweegredenen met een ondergeschikte rol voor de ontspanning, tot een gezondheidscultus met een zeer belangrijke plaats voor ontspanning en luxe. Maar allen grijpen terug n aar het primaire reinigingsproces van het lichaam, dat nodig is voor de gezondheid. Gezondheid is een belangrijk goed en wordt daarom in de culturen gekoesterd. In de Turkse cultuur schrijft de godsdienst het dagelijkse reinigingsproces voor. De kleine en de grote reiniging zijn vastgelegd in strenge regels. De lichamelijke hygiëne, nauw verbonden met de cultus en de godsdienst, heeft als inzet de gezondheid. In de Griekse- en Romeinse badhuizen is het reinigingsproces geëvolueerd tot een ontspanningsproces. Maar uiteindelijk gaat het ook hier om de zorg voor de gezondheid. In de Finse saunacultuur is het blootstellen van het lichaam aan extreem heet en koude ook een vorm van zorg voor de gezondheid. En de thermale baden en kuuroorden leggen vaak zelfs het accent geheel op de gezondheidsaspecten.

Water centraal>

Water is het centrale element voor al deze bezigheden. Het hoort onlosmakelijk bij het reinigingsproces. Zozeer zelfs dat bij religieuze en symbolische reinigingen het water als metafoor gebruik maken. (doop, namaz (moslimgebed), wijwater) Water staat centraal bij de primaire reiniging maar geeft vooral ook de extra 'sensatie', zorgt voor de krenten in de pap. De onspannende werking van het warme bad, de tenen bijeen knijpen in de wisselbaden, de benauwende hete waterdamp in het Turkse stoombad, de sensatie van de pollepel waarmee water op de hete saunastenen wordt gegoten, en de tanden op elkaar in het koude dompelbad.

Water zichtbaar

Schoon water is een belangrijk en kostbaar goed. De Romeinen bouwden zelfs enorme aquaducten om het kostbare water aan te voeren over grote afstanden. Onze in de grond en muren verstopte waterleidingen zijn een perfectioneerde nazaat daarvan. Maar in het badhuis / de sauna moet je het water ervaren. Het moet zichtbaar, voelbaar, hoorbaar en alom aanwezig zijn. Een zwembad ligt als oplossing voorhanden. Maar wellicht kan het water worden toegepast als een beekje of zelfs een rivier met waterval. Van daaruit verspreid het zich door het gebouw.

Geconditioneerd

Vooral in een land als Nederland heeft de mens een haat - liefde verhouding met het water. De zeevaart heeft hiervoor gezorgd maar zeker ook de problemen van dijken en duinen. De eeuwige strijd met het water en de rampen hebben voor een diepgewortelde angst voor het water gezorgd. Een angst voor het onvoorspelbare, natuurlijke water. (storm op zee, dijkdoorbraken, verraderlijke stroming, verdrinking, de pest, bevriezen) In de bad- en saunacultuur spreken we over een 'ander' soort water: het geconditioneerde water. Alle factoren van en rond het water zijn begrensd, er is geen plaats meer voor het onvoorspelbare. Het water is schoon, helder, 'stormt' niet, is er in 'bevatbare' hoeveelheden, en is nergens onverwacht aanwezig. In het badhuis en de sauna zijn alle processen vooraf afgebakend en de bezoeker is ervan op de hoogte. Hij weet precies wat er gaat gebeuren als hij bijvoorbeeld in het dompelbad stapt. Hij ondergaat een geconditioneerde extreem. Geen angst voor het water maar respect voor de koude ervan. Het gevaar is buitengesloten, en de 'kick' is geconditioneerd.>

4 - GEDACHTE-EXPERIMENT : DE ONGECONDITIONEERDE KICK

Metafoor

Door deze benadering van ongeconditioneerd water komen de typische aspecten van een sauna en een badhuis in het gedrang. De rustgevendheid, het 'relaxte' en het 'brave' karakter vragen erom om overboord gezet te worden. Introduceren van het ongeconditioneerde aspect roept associaties op als schrikeffect, dwangmatig proces, onverwacht, ongecontroleerdheid. De metafoor van een slachthuis, waar het varken aan een haak geslagen wordt en of hij het nu wil of niet het hele proces moet doorstaan. Er is geen weg terug. Een andere metafoor is de (auto)wasstraat. Als je eenmaal de startknop hebt ingedrukt is er geen weg meer terug. Je gaat door de borstelstraat en ondergaat het wasproces (althans je auto).

Kick

Het sauna-bad proces wordt een uitdaging. Een soort survivaltocht, een militair trainingskamp. Je gaat niet meer naar de sauna voor de rust en ontspanning maar voor de sensatie. Het wordt een thrill met de technische oplossingen van een railsysteem met wissels en loupes. De route is niet voorspelbaar. Je wordt uit je kleding gerukt en aan een klemband geketend. Het railsysteem verplaatst je soms met ongekend hoge snelheid door - langs - over de sauna/bad onderdelen. Maar je weet nooit wat gaat komen vanwege die vervelende wissels in de rails en de steeds draaiende klemband. Als je het gebouw binnenstapt weet je dat je voor een avontuur komt. Je loopt naar de startkamer en gooit een bij de kassa gekochte munt in een automaat. Vervolgens druk je op de startknop en de survival begint. Bij de automaat kun je verder nog je voorkeuren opgeven. Bijvoorbeeld dat je het op prijs stelt een rustpauze in te lasten. Of dat het einde van de tocht is ergens op een willekeurige plek van de band te vallen is. Of juist dat de rustpauze zoals die normaal is tussen de saunagangen met een drankje wordt vertaald als uithangen in een droogruimte (of windtunnel) met een infuus..............

5 - OMGAAN MET BESTAAND

Uit het voorgaande gedachte-experiment komt een wilde, gebouw-oneigen functie-invulling naar voren. Op technische wijze wordt een saunakick gecreëerd. De toch al gebouwvreemde functie van sauna-badhuis wordt op technische wijze verder op de spits gedreven. De elementaire rust van het saunaproces wordt omgebogen naar een sensatiespektakel. Niet de rust wordt er belangrijk maar de kick. Maar als je goed naar het bestaande gebouw kijkt valt de eenvoud en soberheid direct op. Het is een mooi exemplaar van het moderne bouwen, van de architecten H. van den Pauwert en C. Valstar. Ondanks de deplorabele toestand waarin het gebouw op dit moment verkeert blijft het zijn karakter uitstralen. Gebouwd in 1958, uitgebreid in 1964 en daarna nog vele malen verbouwd, en weer deels afgebroken, heeft het zijn status weten te handhaven. Een status die een beter lot verdient dan afbraak of rigoureuze wijziging. Het gebouw moet een nieuwe glorieuze periode in kunnen gaan. Het moet weer in zijn oude glorie hersteld worden, en verbijzonderd worden. Het ontwerp moet geen mislukte facelift zijn maar een nieuwe start voor het gebouw met als basis de nog steeds aanwezige krachtige 'Nieuwe Bouwen' uitgangspunten. Zo'n technische saunakick installatie inbouwen doet het gebouw geen recht. Die zou in elke willekeurige (bedrijfs-) hal ingebouwd kunnen worden. Het vervreemd en verbijzonderd niet zozeer het gebouw maar enkel de sauna-badhuis functie die het gaat herbergen.

6 - UITWERKING

Uitgangspunten

De vervreemding en verbijzondering moeten voor zowel het gebouw als voor het sauna-badhuisproces gerealiseerd kunnen worden. De gedachtelijn uit het gedachte-experiment kan, ingezet op een architectonische manier in plaats van een technische manier, een goede basis vormen. Het gaat uit van verbijzondering van het sauna-badhuis proces door dit proces volledig op zijn kop te zetten en om te vormen in een sensatieactiviteit. Het krijgt een te hoog 'Efteling-gehalte', en gaat het gebouw overheersen. Terugkeren naar het werkelijke sauna- en badproces is daarom gewenst. En de eerdere gedachten over verbijzondering door middel van het gebouw 'buiten' te maken en onder water te zetten passen wonderwel in deze opzet. Zowel gebouw als sauna-badhuis-functies worden zo verbijzonderd en vooral vervreemd van hun basis. Het onwezenlijke waterlandschap binnen het gebouw waarin de sauna-badhuis-functies als verloren liggen. De oneigenlijke functie op een vervreemdende manier en schaal ingepast, en daarmee het contrast ten opzichte van het gebouw vergroten. De eerder aangehaalde ongeconditioneerdheid is niet zozeer terug te vinden in de toepassing van het 'soort' water, maar veel meer in de ongeschiktheid van het gebouw voor de nieuwe functie. Er is een duidelijke tegenstrijdigheid tussen gebouw en functie.

7 - PLANUITLEG

Rondlopen

Het gebouw wordt ontdaan van alle overbodigheden. De tussenwanden worden verwijderd en de later ingebouwde lift verdwijnt weer. Wat overblijft is één gestripte lege ruimte. De kolommenstructuurgaat nu zijn eigen taal spreken. De duidelijke as in het shedkappen-gedeelte wordt heel sterk, en krijgt een verbijzondering ter plaatse van de dwars-kolommenrij van de uitbreiding uit 1964. Als in een kerkgebouw de plaats van het altaar. De importantie van water voor het proces van sauna en baden is direct duidelijk doordat het hele gebouwinterieur onder water staat, met de functies er als eilandjes in de watervlakte. Het creëert een gebouw-oneigen situatie en een functievreemde situatie tegelijk. De bezoeker ondergaat zowel het gebouw als de functie van badhuis-sauna. De ongeconditioneerdheid van het gebouw voor de functie en omgekeerd is overduidelijk. Er is in mijn visie een groot verschil tussen sauna en baden. Het saunaproces is puur. Het is dwangmatig. Het bestaat uit een vaste cyclus die doorlopen moet worden. Het is de volledige overgave aan extreme hitte en vervolgens bittere koude. Rust en vertraging horen bij de saunagedachte. Het badproces zit anders in elkaar. Het is veel vrijblijvender. Je maakt bewust een keuze. Dit bad doe ik wel en dat sla ik over. Even snel een paar baden 'pakken' en dan weer doorgaan met de dagelijkse gang van zaken is heel goed mogelijk. Baden zie ik als een rustpunt waarbij je niet echt tot rust komt. De snelheid van de rest van de dagelijkse bezigheden blijft overheersen. Bad- en saunafuncties worden in mijn ontwerp dan ook uit elkaar gelegd. De meeste bezoekers zullen met de auto komen. Die kan zowel aan de voorzijde aan de ventweg van de Limburglaan als aan de achterzijde op het achterterrein geparkeerd worden. Het gebouw heeft dan ook een voor- en een achteringang. Als je als bezoeker binnenstapt kom je in beide gevallen op een kade terecht, die slechts deels uitzicht op de watervlakte geeft. De kade als symbool, gemaakt door de mens, van de harde scheiding tussen land en water. Je stapt bewust op de lage brug die de kades met elkaar verbind. Je stapt bewust de waterwereld binnen. Op de brug maak je al deel uit van die wereld, en wordt je er een uitzicht op gegund. Midden in het water, halverwege de brug, ligt het kleedeiland. Het markeert de kruising van de geklede en ongeklede zone. Het is het (geklede) ontmoetingspunt tussen de kades en de ongeklede doorgang van sauna naar baden. Een kruispunt en een keuzepunt. Na het uitkleden moet je de keuze maken tussen baden of sauna. Je stapt in het water en 'pootjesbaadt' naar het badenplankier. Alle badfuncties zijn als schiereilanden aan de plankier gegroepeerd. Dicht bij het kleedeiland, en dicht bij elkaar. Snelle keuze en alleen relatieve rust. Temeer doordat alle functies aan de zijde van het plankier open zijn, en daarmee een onwennig gevoel van bekeken worden geven aan zowel bader als passant. Of je kiest voor de sauna. Dan volgt een lange pootjesbadende wandeling naar het rusteiland. Vanuit dit neutrale gebied ga je weer pootjesbadend naar het douche-eiland. Eenmaal schoon loop je door ondiep verwarmd water naar de saunacabine. Na de hitte van de sauna loop je al afkoelend over een brug naar het dompelbad. Er is geen ontkomen aan. De brug stopt midden boven het dompelbad. Dan zwem je terug naar de douche en loopt naar het rusteiland voor een koel drankje in een 'chaise longe' van Corbusier. De badbezoeker is voor zijn drankje en rustplek ook op dit eiland in het saunadomein aangewezen. Hij moet de lange wandeling door het water bewust maken, en hij is dan toeschouwer van het saunaproces. De positionering van het dompelbad is bijzonder. Het is de plaats als van het altaar in de kerk. De handelingen in het dompelbad zijn zichtbaar en niet besloten zoals die in de saunacabine. Het is het moment in het saunaproces met de meeste lichamelijke uitdrukkingen. Met het rusteiland als toeschouwer. De plaats van het saunacabine-blok is niet toevallig. Ze staat gedraaid als verbijzondert belangrijkste element in het proces, en vormt een as via het dompelbad naar het rusteiland. Het verlangen naar het drankje op het rusteiland met de ontbering van het dompelbad in de weg.

Unieke ervaring en uitdaging

Mede door de extreme setting van het waterlandschap waarin het sauna- en badhuisproces zijn geplaatst, krijgt enerzijds het gebouw een meerwaarde en anderzijds wordt de saunagang en het bezoek van de baden een unieke ervaring. Weg van de betuttelde, commercieel bedachte verwenatmosfeer nijgt het naar de meer Spartaans gerichte uitdaging.